Rozliczanie czasu pracy pracowników sądów i referendarzy sądowych jest unormowane w kilku ustawach. Urzędnicy państwowi mogą pracować w podstawowym i równoważnym systemie czasu pracy, natomiast praca poza określonymi normami musi zostać wynagrodzona. Z kolei wobec referendarzy może być stosowany równoważny bądź zadaniowy czas pracy.

Czas pracy pracowników zatrudnionych w sądzie jest uregulowany w ustawie z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury (tekst jedn. DzU z 2018 r., poz. 577 ze zm.; dalej: upsp). Zgodnie z art. 18 upsp w sprawach w niej nieuregulowanych do urzędników i innych pracowników sądów zastosowanie mają przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn. DzU z 2023 r., poz. 1917 ze zm.; dalej: upup), a w sprawach nieuregulowanych także w tej ustawie – przepisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. DzU z 2023 r., poz. 1465 ze zm.; dalej: kp).

Zgodnie z art. 29 ust. 1 i 1a upup czas pracy urzędników państwowych nie może przekraczać 8 godzin na dobę i średnio 40 godzin tygodniowo w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 8 tygodni. W wypadkach uzasadnionych rodzajem pracy i jej organizacją można stosować rozkłady czasu pracy, w których dopuszczalne jest przedłużenie czasu pracy do 12 godzin na dobę. W takiej sytuacji czas pracy nie może jednak przekraczać średnio 40 godzin na tydzień, w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 12 tygodni. Przywołane uregulowanie, określające dozwolone w urzędzie systemy czasu pracy, ma charakter zupełny i stanowi lex specialis względem przepisów kp.

Oznacza to, że urzędnicy państwowi mogą być zatrudnieni jedynie w podstawowym i równoważnym systemie czasu pracy.

Stosowanie innych systemów czasu pracy, w tym systemu zadaniowego, jest zatem niewłaściwe. Powyższa konstrukcja prawna opiera się na podwójnym odesłaniu. Po pierwsze przytoczony wyżej art. 18 upsp odsyła do przepisów upup, a po drugie, w przypadku nieuregulowania danej sprawy także w tej ustawie – do przepisów kp.

Czas pracy urzędników zatrudnionych w sądach

Zagadnienie czasu pracy zostało uregulowane w przepisach rozdziału 3 upup. Zgodnie z art. 30 ust. 2 i 3 upup urzędnikowi państwowemu za pracę wykonywaną na polecenie przełożonego poza normalnymi godzinami pracy (np. w dniu wolnym od pracy) przysługuje według jego wyboru wynagrodzenie lub wolny czas, z tym że wolny czas może zostać udzielony w okresie bezpośrednio poprzedzającym urlop wypoczynkowy lub po jego zakończeniu.

Kwestia rekompensowania pracownikom sądów pracy świadczonej poza normalnymi godzinami pracy została w sposób wyczerpujący uregulowana w przepisach upup, co oznacza, że w tym przypadku przepisy kp nie znajdują zastosowania. Jednocześnie należy wskazać, że w przedmiotowej ustawie ustawodawca nie posługuje się pojęciem pracy w godzinach nadliczbowych, lecz pojęciem pracy poza normalnymi godzinami pracy, przez którą należy także rozumieć pracę wykonywaną w dniu wolnym przez pracownika.

W niektórych sądach został wprowadzony równoważny system czasu pracy.

Dyrektorzy tych sądów słusznie upatrywali w nim możliwości bardziej elastycznego zarządzania czasem pracy urzędników. System ten charakteryzuje się możliwością wydłużenia dobowego czasu pracy, jednak nie więcej niż do 12 godzin i w ramach okresu rozliczeniowego nie dłuższego niż 1 miesiąc. Dla urzędników zatrudnionych w tym systemie dobowa norma czasu pracy nadal wynosi 8 godzin, jednak może zostać wydłużona.

Dyżur aresztowy

W świetle art. 151⁵ § 2 kp czas dyżuru bez względu na to, czy pracownik tylko pozostawał w gotowości do wykonywania pracy, czy też faktycznie ją wykonywał, a także bez względu na miejsce pełnienia dyżuru nie może naruszać prawa pracownika do minimalnego odpoczynku dobowego i gwarantowanego nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego. Podczas ustalania godzin dyżuru należy pamiętać, że oprócz godzin pracy, w okresie doby, pracownikowi przysługuje minimum 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego. Na pełnienie dyżuru pozostaje od 5 godzin (w systemie podstawowego czasu pracy) do 1 godziny (w systemie równoważnego czasu pracy). Co więcej, pracodawca musi zapewnić dyżurującemu pracownikowi prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego, a w przypadku zmiany pory wykonywania przez pracownika pracy – prawo do co najmniej 24-godzinnego odpoczynku.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że pozbawienie prawa do odpoczynku z uwagi na konieczność pełnienia dyżuru sędziowie często kwalifikują jako naruszenie dóbr osobistych. W konsekwencji przyznają pracownikom prawo dochodzenia zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 18 lutego 2014 r., III APa 3/14). W odniesieniu do pracowników sądu najnowsze orzecznictwo liberalizuje tę kwestię. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 16 listopada 2017 r. (I PK 306/16):

Wprawdzie prawo do pracowniczego odpoczynku przysługuje wszystkim zatrudnionym, ale jego realizacja następuje z uwzględnieniem szczególnego rodzaju zatrudnienia oraz konieczności jego wykonania w razie wystąpienia niecierpiących zwłoki potrzeb służbowych. Potencjalna akceptacja dla liberalnego uznawania nadzwyczajnych lub wyjątkowych przypadków wymagających pełnienia dyżurów pod telefonem za naruszenia dóbr osobistych w razie jakiegokolwiek naruszenia prawa do pracowniczego odpoczynku mogłaby wywołać „lawinę” roszczeń o ochronę szczególnego rodzaju dobra osobistego, za które uznaje się pracownicze prawo do odpoczynku (art. 11¹ w zw. z art. 151⁵ § 2 zdanie drugie kp). Złożone uwarunkowania i potrzeby służbowe szczególnych służbowych stosunków zatrudnienia sprawiają, że prawo do pracowniczego odpoczynku może być w nadzwyczajnych, wyjątkowych lub nietypowych sytuacjach realizowane „elastycznie” w innych (dalszych) dniach lub tygodniach w sposób uwzględniający interesy obu stron stosunków zatrudnienia oraz istotne potrzeby lub konieczność wykonywania służby państwowej.

W uzasadnieniu wyroku sąd podkreślił, że zasada ochrony dóbr osobistych zatrudnionego jest uregulowana odrębnie w art. 11¹ kp.

Prawo do odpoczynku stanowi bez wątpienia dobro osobiste, ale w tym przypadku pracownicy zostali poinformowani o dyżurach z wyprzedzeniem. Co więcej, prokuratura i policja przeważnie doprowadzały zatrzymanych do sądu w godzinach jego urzędowania. Tylko kilka, maksymalnie kilkanaście razy w ciągu 3 lat zdarzyło się doprowadzenie podczas dyżuru.

Sąd Najwyższy podkreślił, że jeżeli w trakcie dyżuru pracownik nie musi przebywać w siedzibie pracodawcy oraz nie wykonuje pracy, a wezwania zdarzają się incydentalnie, to trudno uznać taką sytuację za naruszenie prawa do gwarantowanego odpoczynku, które uzasadniałoby roszczenia, zwłaszcza finansowe. Niezależnie od tego SN zaznaczył, że wyznaczanie do dyżurów tylko części zatrudnionych nie jest prawidłowe.

W przytoczonej powyżej kwestii wypowiedział się w odpowiedzi na interpelację poselską nr 3429 podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości Łukasz Piebiak:

Zgodnie z art. 29 ust. 1 upup czas pracy urzędników państwowych nie może przekraczać 8 godzin na dobę i średnio 40 godzin tygodniowo w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 8 tygodni. Od zasady tej przedmiotowa ustawa przewiduje wyjątek – w wypadkach uzasadnionych rodzajem pracy i jej organizacją mogą być stosowane rozkłady czasu pracy, w których jest dopuszczalne przedłużenie czasu pracy do 12 godzin na dobę. W tych rozkładach czas pracy nie może jednak przekraczać średnio 40 godzin na tydzień, w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 12 tygodni. Zgodnie zaś z art. 29 ust. 2 upup urzędnik państwowy może być zatrudniony poza normalnymi godzinami pracy, a w wyjątkowych wypadkach także w nocy oraz w niedziele i święta, jeżeli wymagają tego potrzeby urzędu. Stosownie do treści art. 151⁵ § 1 kodeksu pracy pracodawca może zobowiązać pracownika do pozostawania poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę (dyżur).

W wypadku, gdy pracownik nie świadczy pracy, a jedynie pozostaje w gotowości do jej świadczenia (w domu) – cza s dyżuru nie wlicza się do czasu pracy (art. 151⁵ § 2 kp zdanie pierwsze), aczkolwiek należy mieć na uwadze treść art. 151⁵ § 2 kp zdanie drugie, zgodnie z którym czas pełnienia dyżuru nie może naruszać prawa pracownika do odpoczynku dobowego i tygodniowego, o których mowa w art. 132 i 133 kp.

Inaczej należy jednak spojrzeć na sytuację, gdy dyżur pełniony był w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę (poza godzinami ,,zwykłymi” pracy i poza domem). W takim przypadku stosownie do treści art. 151³ § 3 kp pracownikowi przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru, a w wypadku braku możliwości udzielenia czasu wolnego pracodawca wypłaca pracownikowi wynagrodzenie wynikające z osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania – 60% wynagrodzenia.

Z kolei w wypadku, gdy pracownik w trakcie dyżuru świadczy pracę, wówczas zastosowanie będzie miał przepis art. 30 ust. 2 ustawy o pracownikach urzędów państwowych, zgodnie z którym urzędnikowi państwowemu za pracę wykonywaną na polecenie przełożonego poza normalnymi godzinami pracy przysługuje według jego wyboru wynagrodzenie lub wolny czas, z tym że wolny czas może być udzielony w okresie bezpośrednio poprzedzającym urlop wypoczynkowy lub po jego zakończeniu.

Nie dotyczy to jednak pracy w porze nocnej, do której zastosowanie mają przepisy omówionego wyżej rozporządzenia. W wypadku, gdy pracownik wybierze wynagrodzenie zamiast czasu wolnego, wówczas pozostaje ono bez dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych, nie będzie miał zastosowania przepis art. 151¹ kp z uwagi na to, iż powołany art. 30 ust. 2 ustawy o pracownikach urzędów państwowych ma w tym wypadek charakter uregulowania lex specialis. W wypadku pełnienia dyżuru aresztowego w godzinach pracy nie można mówić o dyżurze w kategoriach przepisów prawa pracy, jakakolwiek rekompensata jest wykluczona.

Tym samym stwierdzić należy, iż obecne przepisy w sposób kompleksowy regulują kwestie świadczeń związanych z pełnieniem dyżurów aresztowych. Umiejscowienie ich w różnych ustawach czy aktach wykonawczych może tworzyć problemy interpretacyjne, aczkolwiek do przezwyciężenia w drodze wykładni. Przedstawiona zresztą wykładnia nie ma oczywiście mocy powszechnie obowiązującej. Sędziowie, którzy wykonują swe obowiązki w ramach zadaniowego czasu pracy, nie otrzymują jakichkolwiek dodatków niezależnie od tego, czy w czasie dyżuru aresztowego podejmują czynności czy też nie, nie korzystają również z ekwiwalentu w postaci czasu wolnego od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru.

Czas pracy referendarza sądowego

Instytucja referendarza sądowego został unormowana w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. DzU z 2023 r., poz. 217 ze zm.; dalej: upusp). Przed ustawą nowelizującą z dnia 21 sierpnia 1997 r. ustawodawca w przepisach upusp określił, że do kompetencji referendarza sądowego należały czynności administracyjne i działania w ramach nadzoru nad pracą sekretariatów sądowych. Natomiast referendarze nie mieli kompetencji w sferze merytorycznej.

Obecnie referendarz sądowy wykonuje czynności sądu dotyczące ochrony prawnej, nie sprawuje jednak wymiaru sprawiedliwości, który zgodnie z art. 175 Konstytucji RP został zastrzeżony jedynie dla sądów.

Referendarz sądowy, wykonując powierzone obowiązki, podlega Konstytucji RP, ustawom i innym aktom prawnym. Sąd Najwyższy w uchwale z 8 grudnia 2005 r. (III CZP 108/05) podkreślił, że powyższe regulacje w sposób wyraźny pozwalają na powierzenie referendarzom wykonywania czynności sądowych jedynie w zakresie wskazanym w ustawie, a ze względu na ustrojowy charakter tej ustawy należy interpretować ją ściśle. Potwierdza to art. 47¹ ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. DzU z 2023 r., poz. 1550 ze zm.; dalej: kpc), zgodnie z którym referendarz sądowy może wykonywać czynności w wypadkach wskazanych w ustawie.

Czas pracy referendarza wynosi 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 3 miesięcy. Natomiast dobowy czas pracy w systemie równoważnego czasu pracy nie może przekraczać 12 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 3 miesięcy.

Uchwalona 18 sierpnia 2011 r. nowelizacja ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych wprowadza nowe rozwiązania dotyczące czasu pracy referendarzy sądowych. W sytuacji, w której uzasadniają to potrzeby sądu, wynikające z obciążenia zadaniami lub organizacją pracy wydziału, wobec referendarzy może być stosowany równoważny lub zadaniowy czas pracy.

Zadaniowy lub równoważny system czasu pracy wprowadza prezes sądu w drodze zarządzenia, w którym wskazuje wydziały sądu lub referendarzy objętych tym systemem czasu pracy. Ponadto w zarządzeniu wprowadzającym stosowanie systemu zadaniowego czasu pracy prezes ustala normy pracy dotyczące obowiązków powierzonych referendarzom, biorąc pod uwagę czas pracy, który obowiązuje referendarzy. Podczas ustalania tych norm uwzględnia także obciążenie referendarzy powierzonymi zadaniami, stopień skomplikowania zadań i stosowane rozwiązania w zakresie organizacji pracy. Opisane normy pracy prezes sądu może wprowadzić również dla referendarzy objętych podstawowym lub równoważnym systemem czasu pracy.

Zarządzenie prezesa sądu wchodzi w życie po upływie 7 dni od dnia podania go do wiadomości referendarza.

Prezes sądu określa rozkład czasu pracy referendarzy i jego wymiar w poszczególnych dniach tygodnia. Na pisemny wniosek referendarza, uzasadniony ważnymi względami rodzinnymi lub osobistymi, prezes sądu może ustalić indywidualny rozkład jego czasu pracy w ramach systemu, którym jest objęty.

W sytuacji, w której wymagają tego szczególne potrzeby sądu, prezes sądu lub przewodniczący wydziału może zobowiązać referendarza do wykonania pracy poza obowiązującym go czasem pracy, a w wyjątkowych wypadkach również w niedzielę i święta. Referendarz wybiera, czy za pracę wykonywaną poza obowiązującym go czasem pracy przysługuje mu czas wolny w tym samym wymiarze, czy wynagrodzenie bez dodatków, o których mowa w art. 151¹ § 1 kp (tj. dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych). Za pracę wykonaną ponad czas pracy obowiązujący referendarza sądowego w niedzielę lub święto przysługuje mu inny dzień wolny (art. 151¹1 kp). Powyższe kwestie zostały uregulowane w art. 151b § 2d–2l znowelizowanej ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych.

Gdy referendarza obowiązuje zadaniowy czas pracy, warto ustalić rozmiar powierzonych mu zadań, zwłaszcza możliwości ich wykonania w ramach norm czasu pracy. W przypadku zlecenia referendarzowi zadań niemożliwych do wykonania w ramach tych norm określonych w art. 129 kp może mu przysługiwać roszczenie o ustalenie prawidłowego (obniżonego) wymiaru zadań i zasądzenie wyrównania wynagrodzenia do odpowiadającego wykonanej pracy.

Autor

Lena Choczaj

prawnik, specjalistka z zakresu administracji publicznej